نوبل؛ پاداش سیاسی یا جایزه صلح؟ | به وصیت شیمیدان نروژی عمل می‌شود؟

«ماریا کورینا ماچادو»، رهبر مخالفان ونزوئلا که روز جمعه با ادعای مبارزه‌ برای احیای دموکراسی در ونزوئلا جایزه صلح نوبل ۲۰۲۵ را دریافت کرد، اکنون در مرکز جنجال‌ها و انتقادات درباره دریافت این جایزه قرار گرفته است. کمیته نوبل، ماچادو را به عنوان «قهرمان صلح» و «چهره کلیدی و متحدکننده در اپوزیسیون سیاسی که زمانی دچار تفرقه بود» توصیف کرده است.

یورگن واتنه فریدنس، رئیس کمیته نوبل گفت شجاعت ماچادو «شعله دموکراسی را در ونزوئلا در بحبوحه تاریکی فزاینده روشن نگه داشته است.» همچنین از این چهره سیاسی به خاطر «ماندن در کشور با وجود تهدیدهای جدی علیه جانش» تمجید شده و او را نماد مقاومت در برابر اقتدارگرایی توصیف کرده‌اند.

با این حال، انتقادها درباره انتخاب شدن نام این زن  ونزوئلایی به عنوان برنده صلح نوبل بسیار بوده است. بسیاری با اشاره به اظهارات گذشته ماچادو در حمایت از اسرائیل و حزب لیکود به رهبری بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم صهیونیستی او را به حمایت از نسل‌کشی در غزه متهم کرده‌اند. ماچادو پیشتر در یکی از پست‌هایش نوشته بود: «مبارزه ونزوئلا، مبارزه اسرائیل است» و اسرائیل را «متحد واقعی آزادی ونزوئلا» نامید.

انتقادات در غرب

«بیورنار ماکسنس»، نماینده مجلس نروژ که کشورش میزبان مراسم جایزه  صلح نوبل است، با اشاره به اینکه ماچادو در سال ۲۰۲۰ یک سند همکاری با حزب لیکود به رهبری  نتانیاهو امضا کرده است، گفت که این همکاری ماچادو با نتانیاهو «با هدف نوبل مغایرت می‌دهد».

شورای روابط آمریکایی-اسلامی (CAIR) نیز این انتخاب را محکوم کرد و آن را «تصمیمی نامعقول» خواند که «اعتبار کمیته نوبل را تضعیف می‌کند».

ماچادو همچنین به خاطر نامه‌ای که در سال ۲۰۱۸ به رهبران اسرائیل و آرژانتین نوشت و در آن خواستار حمایت از «برچیدن دولت ونزوئلا» شد، مورد انتقاد قرار گرفته است.

منتقدان ماچادور خاطرنشان می‌کنند که این چهره مخالف دولت ونزوئلا از تحریم‌های آمریکا علیه ونزوئلا حمایت کرده، پیشنهاد خصوصی‌سازی شرکت نفت دولتی را داده و از رهبران راست‌گرای جنجالی و بدنام در آمریکای لاتین تمجید کرده است.

این مواضع ماچادور باعث شده بسیاری کمیته نوبل را متهم کنند که جایزه امسال را به جای یک حامی بی‌طرفانه صلح، بیشتر به یک چهره سیاسی با هدف خاص برای ونزوئلا داده است.

سایر انتخاب‌های جنجالی صلح نوبل

این اولین بار نیست که کمیته صلح نوبل برای انتخاب‌هایش با انتقاد روبرو می‌شود. در ادامه به برخی از انتخاب‌های جنجالی جایزه صلح نوبل خواهیم پرداخت:

هنری کیسینجر و لو دوک تو (۱۹۷۳)

کیسینجر دیپلمات ارشد آمریکایی در دوران جنگ سرد بود. او این جایزه را به همراه مذاکره‌کننده ویتنام شمالی، «ال سی تی»، به خاطر مذاکراتی که منجر به توافق پاریس در سال ۱۹۷۳ شد، به طور مشترک دریافت کرد. ال سی تی از دریافت جایزه خودداری کرد زیرا گفت صلح واقعی فرا نرسیده است و جنگ هم ادامه یافت.

منتقدان دریافت جایزه توسط کیسینجر را هم مورد نقد قرار دادند و به نقش کیسینجر در سیاست خارجی آمریکا و انجام عملیات مخفی و حمله به غیرنظامیان در مکان‌هایی مانند کامبوج و شیلی انتقاد کردند.

انور سادات و مناخیم بگین (۱۹۷۸)

سادات (مصر) و بگین (اسرائیل) برای توافق کمپ دیوید که منجر به صلح رسمی بین مصر و اسرائیل شد، برنده جایزه  صلح نوبل شدند. با این حال توافق مصر و اسرائیل بسیاری از مسائل را برای فلسطینی‌ها و کشورهای همسایه حل‌نشده باقی گذاشت. منتقدان گفتند که جایزه برای سادات و بگین عادلانه نبود، چون مسئله فلسطین حل نشده باقی ماند.

یاسر عرفات، شیمون پرز و اسحاق رابین (۱۹۹۴)

این سه نفر جایزه صلح نوبل را بخاطر توافق اسلو دریافت کردند، اما توافق اسلو بسیار شکننده و بی نتیجه بود و در مراحل بعد از هم پاشید و خشونت علیه  فلسطینی‌ها بازگشت. این جایزه نشان داد که کمیته صلح  نوبل  صرفا رویدادهای آنی را مدنظر قرار می‌دهد نه نتایج  بلندمدت!

باراک اوباما (۲۰۰۹)

اوباما در اوایل ریاست جمهوری خود «به خاطر تلاش‌هایش برای تقویت دیپلماسی» برنده جایزه صلخ نوبل شد. این اقدام بسیاری را شگفت‌زده کرد زیرا او تازه به عنوان رئیس جمهور ایالات متحده شروع به کار کرده بود و اقدامات نظامی بعدی آمریکا، حملات پهپادی و نحوه برخورد آمریکا با شهروندان سوری، منتقدان را به این استدلال سوق داد که کمیته به جای اجرای صلح به وعده‌ها پاداش داده است.

آنگ سان سوچی (۱۹۹۱)

سوچی زمانی در سراسر جهان به عنوان نماد صلح‌ علیه حکومت نظامی در میانمار شناخته می‌شد. او در حالی که در حصر خانگی بود، پیروز انتخابات شد، اما سال‌ها بعد، او و دولتش به عنوان رهبران میانمار به دلیل نحوه برخوردشان با مسلمانان روهینگیا با انتقادات شدید بین‌المللی روبرو شدند. تغییر رویکرد سوچی از یک فعال سیاسی بازداشت‌شده به یک رهبر سیاسی سرکوب گر باعث شد بسیاری از مردم خواستار پس گرفتن جایزه نوبل از او شوند.

خوان مانوئل سانتوس (۲۰۱۶)

رئیس جمهور کلمبیا به خاطر مذاکره برای توافق با شورشیان فارک و پایان دادن به دهه‌ها خشونت، جایزه صلح نوبل را دریافت کرد. اما او در یک همه‌پرسی ملی این توافق را رد کرد و خشونت دوباره به کلمبیا بازگشت. مورد سانتوس نشان داد که جایزه صلح نوبل در مواردی به کسانی رسیده که نتیجه فعالیت‌شان مبهم است.

اتحادیه اروپا (۲۰۱۲)

کمیته صلح نوبل جایزه خود را در سال 2012 به خاطر کمک به حفظ صلح در اروپای پس از جنگ به اتحادیه اروپا اعطا کرد. بسیاری اعطای جایزه‌ برای یک نهاد سیاسی و بوروکراتیک بزرگ بجای افراد را عجیب دانستند، به خصوص در زمانی که اتحادیه اروپا با مشکلات داخلی بزرگی روبرو بود.

حذف مهاتما گاندی (۱۹۴۸)

مهاتما گاندی چندین بار نامزد جایزه  صلح نوبل شده اما هرگز جایزه‌ای نگرفته است. در سال ۱۹۴۸، سالی که او ترور شد، کمیته نوبل تصمیم گرفت جایزه را اهدا نکند و گفت که برساس اساسنامه، اعطای جوایز پس از مرگ ممنوع است و هیچ نامزد زنده‌ای با معیارهای آنها مطابقت ندارد. این حذف همچنان به عنوان یکی از قابل توجه‌ترین غایبان جایزه نوبل مورد بحث قرار گرفته است.

الگوی جنجالی صلح نوبل

وقتی نام  برندگان  جایزه صلح نوبل در سال‌های گذشته را کنار هم می‌گذارید، یک الگوی ثابت ظاهر می‌شود: جایزه صلح نوبل اغلب به دنبال آرمان گرایی و یا اهداف سیاسی می‌رود. در حالی که نقش نوبل برجسته کردن مبارزات برای حقوق و آزادی و تشویق به پیشرفت بشریت است، اما جایزه امسال نوبل به کسی تعلق گرفته که از انجام دهندگان نسل کشی در غزه حمایت کرده و خواستار عملیات نظامی در کشورش شده است.

جایزه نوبل همچنین در موارد بسیاری از جمله در مورد جایزه امسال به عنوان یک سیگنال ژئوپلیتیکی و سیاسی مورد نظر رهبران غربی برای پررنگ کردن یک چهره و یا یک شخصیت سیاسی مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان نمونه آیا ماریا کورینا ماچادو دارای دستاوردی برای ونزوئلا بوده است یا صرفا بدلیل گرایش به آمریکا و غرب برنده نوبل شده است؟ این پرسش‌هاست که باعث شده تا اعتبار جایزه صلح نوبل تحت الشعاع اهداف سیاسی قرار گیرد.

نگاهی به فرایند انتخاب جوایز نوبل

آلفرد نوبل یک شیمیدان سوئدی تجربی و خودآموخته بود که دینامیت را اختراع و یک شرکت بزرگ تسلیحاتی را تأسیس کرد. روزی یک روزنامه به اشتباه آگهی ترحیم او را پس از مرگ برادرش، لودویگ، در سال ۱۸۸۸ منتشر کرد. ظاهراً تیتر خبر روزنامه بود: «تاجر مرگ مرده است. دکتر آلفرد نوبل، که با یافتن راه‌هایی برای کشتن سریع‌تر افراد بیشتر، ثروتمند شد، دیروز درگذشت.»

نوبل با دیدن این آگهی ترمیم از خودش وحشت‌زده شد. او دینامیت را نیرویی برای خیر می‌دانست. موهبتی برای معدن‌کاری و ساخت‌وساز و وسیله‌ای برای ایجاد چنان قدرت مخربی که ملت‌های متمدن را از جنگ منصرف کند. بنابراین، در سال ۱۸۹۵ در پاریس در وصیت‌نامه خود را نوشت، بیشتر ثروت خود را برای جوایز شیمی، فیزیک، پزشکی، ادبیات و صلح به ارث گذاشته است. (جایزه نوبل اقتصاد بعدها ایجاد شد.) او تصریح کرد که جایزه صلح باید توسط «کمیته ای متشکل از پنج نفر» که توسط پارلمان نروژ انتخاب می‌شوند، به «شخصی که بیشترین یا بهترین تلاش را برای پیشبرد دوستی بین ملت‌ها، حذف یا کاهش ارتش‌های دائمی و تأسیس و ترویج گفتگوهای صلح انجام داده باشد» اهدا شود.

بنابراین، از سال ۱۹۰۱ تاکنون، ۱۰۵ بار این جایزه به ۱۴۲ برنده اهدا شده است. ۱۱۱ نفر از برندگان افراد و ۳۱ نفر از آنها سازمان‌ها بوده‌اند. با گذشت زمان، کمیته نوبل تفسیر گسترده‌تری از وصیت‌نامه نوبل اتخاذ کرد و قهرمانان حقوق بشر، مخالفان سیاسی، سازمان‌های امدادی، انسان‌دوستان، روزنامه‌نگاران، متخصصان کشاورزی و طرفداران محیط زیست را به عنوان برندگان انتخاب کرده است.

رئیس فعلی کمیته نوبل، فردی به  نام یورگن واتنه فریدنس و ۴۰ ساله است که توسط حزب حاکم کارگر در نروژ پیشنهاد شده است. گری لارسن، وزیر سابق امور خارجه، یکی دیگر از نامزدهای حزب کارگر و عضو دیگر کمیته نوبل است. کریستین کلمت، وزیر سابق آموزش و پرورش، توسط حزب محافظه‌کار راست میانه، آن انگر توسط حزب میانه و آسله تجه، کارشناس امور خارجه، توسط حزب راست‌گرای پیشرفت در نروژ به عنوان اعضای کمیته نوبل معرفی شده‌اند.

نامزدهای جایزه نوبل می‌توانند توسط سیاستمداران منتخب از سراسر جهان، اساتید دانشگاه، اعضای برخی نهادهای بین‌المللی و برندگان سابق جایزه معرفی شوند و باید تا 31 ژانویه معرفی شوند، اگرچه کمیته می‌تواند در اولین جلسه خود نام‌های جدیدی را اضافه کند.

امسال یکی از مدعیان جایزه نوبل، دونالد ترامپ، رئیس جمهور جنجالی آمریکا بود، اما او فقط در ۱۱ روز اول ریاست جمهوری اش یعنی  تا 31 ژانویه زمان داشت که نامزد جایزه نوبل معرفی شود، و به همین دلیل بسیاری گفته‌اند که ترامپ اصولا وارد فهرست نامزدان جایزه نوبل امسال نشده است، هرچند اعتراضات زیادی نیز علیه او بدلیل حمایت از اسرائیل در جنگ غزه وجود داشته است. در مجموع  امسال ۳۳۸ نامزد جایزه نوبل وجود داشت، اما این نام‌‌ها همواره مخفی می‌ماند.

از ماه فوریه یعنی از  8 ماه پیش تا کنون، پنج عضو کمیته نوبل و کریستین برگ هارپویکن، مدیر موسسه نوبل، به طور منظم در «اتاق کمیته» در طبقه سوم دفتر مرکزی موسسه نوبل در کنار کاخ سلطنتی اسلو جلسه برگزار کردند. آنها دور یک میز چوبی براق می‌نشینند که لوستری از سقف آویزان است و تصاویر تمام برندگان قبلی جایزه صلح، دیوارها را زینت بخشیده است.

اعضای کمیته نوبل به تدریج نامزدهای اعلام شده رسمی را به حدود دوازده نفر کاهش می‌دهند تا آن که  سرانجام از میان این 12 نفر به نام یک نفر برسند و آن را برنده اعلام کنند.

اعضای کمیته نوبل ملزم به رعایت دستورالعمل‌های اخلاقی سختگیرانه‌ای هستند، اما در معرض لابی‌گری هم قرار می‌گیرند. فریدنس به عنوان رئیس کمیته نوبل می‌گوید: «هر ساله هزاران نامه و ایمیل از مردم سراسر جهان دریافت می‌کنیم که مشتاقند نظرات خود را در مورد اینکه چه کسی باید مورد تقدیر قرار گیرد و همچنین در مورد اینکه چه نوع کار صلح‌آمیزی شایسته تقدیر است، اعلام کنند.»

نامزد نهایی کمیته نوبل به صورت اجماع نظر همه اعضای کمیته انتخاب می‌شود. صورتجلسات کمیته نوبل به مدت نیم قرن مهر و موم شده و - برخلاف تقریباً هر کمیته دیگری - هرگز به بیرون درز نمی‌کند.

سرانجام وقتی همه اعضای کمیته نوبل روی نام یک نفر  به اجماع رسیدند، مدیر موسسه نوبل ساعت ۱۰:۴۵ صبح روز جمعه (۱۰ اکتبر) به وقت اسلو با برنده تماس می‌گیرد و نتیجه را ۱۵ دقیقه بعد در رسانه‌ها اعلام می‌کند. خود جایزه یک مدال طلا و تقریباً ۷۰۰۰۰۰ پوند در مراسمی باشکوه با حضور پادشاه و نخست وزیر نروژ در تالار شهر اسلو در ۱۰ دسامبر، سالگرد مرگ نوبل، به فرد برنده اهدا خواهد شد.